Ba gạc bốn lá – Đặc điểm, phân bố và công dụng dược liệu quý

Ba gạc bốn lá là một loài thuộc chi Rauvolfia, vốn nổi tiếng với nhiều loài chứa hoạt chất reserpin – một alkaloid tự nhiên có tác dụng hạ huyết áp và an thần.

Tên khoa học: Rauvolfia tetraphylla L.

Họ: Apocynaceae (Trúc đào)

Tên đồng nghĩa: Rauvolfia canescens L., Rauvolfia heterophylla Roem. & Schult.

Tên tiếng Việt: Ba gạc bốn lá, Ba gạc Cu Ba.

Cây có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới châu Mỹ như Mexico, Cuba, quần đảo Caribe. Sau đó, nhờ giá trị y học, cây được đưa sang nhiều nước châu Á (Ấn Độ, Trung Quốc, Việt Nam) để trồng và khai thác làm thuốc.

Ở Việt Nam, Ba gạc bốn lá được du nhập từ thập niên 1970, hiện nay có thể gặp ở nhiều tỉnh thành trung du, đồng bằng và ven biển, nơi có khí hậu nóng ẩm.

Để dễ nhận biết hơn, bạn có thể tham mô tả cây Ba gạc bốn lá theo từng bộ phận như sau:

1. Dáng cây

Thuộc dạng cây bụi nhỏ hoặc cây gỗ thấp. Chiều cao trung bình 0,4 – 0,8 m, có thể cao đến 2m, thậm chí đạt 4m nếu điều kiện sinh trưởng thuận lợi. Cây Ba gạc bốn lá có thân tròn, phân nhiều cành, vỏ nhẵn, có nhựa trắng như sữa khi bẻ gãy.

2. Lá

Lá mọc vòng, đặc trưng với 4 lá trên mỗi đốt (do đó có tên “bốn lá”). Trong 4 lá thì thường có 2 lá to và 2 lá nhỏ hơn.

Lá lớn: dài 5–8 cm, rộng 2–3 cm.

Lá nhỏ: dài 2,5–5 cm, rộng 1,5–2 cm.

Phiến lá có hình bầu dục, gốc tròn, đầu nhọn, mép nguyên, cuống ngắn. Mặt lá nhẵn, màu xanh bóng, gân lá rõ rệt.

Đặc điểm lá mọc vòng 4 này sẽ giúp dễ phân biệt Ba gạc bốn lá với những loài Ba gạc khác (như Ba gạc lá vòng, Ba gạc thuốc).

3. Hoa

Hoa của cây Ba gạc bốn lá thường mọc thành cụm xim ở nách lá hoặc đầu cành, nhỏ nhắn nhưng khá nổi bật. Cánh hoa có màu trắng ngà, đôi khi hơi ngả xanh lục, tạo cảm giác dịu mắt. 

Tràng hoa hình ống ngắn, hai đầu loe ra, trong khi đài hoa lại có dạng hình chén nhỏ, phủ một lớp lông mịn. Cây bước vào mùa nở rộ vào những tháng hè, từ tháng 6 đến tháng 8, khi hoa xuất hiện dày đặc trên các cành non, làm cho cây thêm phần thu hút và dễ nhận diện.

4. Quả

Quả của cây Ba gạc bốn lá có dạng quả hạch nhỏ, thường mọc thành đôi ở đầu cuống. Khi còn non, quả có màu xanh, sau đó dần chuyển sang đỏ và khi chín hẳn sẽ trở thành màu tím đen đặc trưng. 

Kích thước quả khá nhỏ, đường kính chỉ khoảng 5–10 mm, bên trong chứa hai hạt nhẵn bóng. Cây thường cho quả chín rộ vào khoảng từ tháng 9 đến tháng 11, tạo nên những chùm quả sẫm màu nổi bật trên nền lá xanh đậm.

5. Đặc tính sinh lý

Cây Ba gạc bốn lá có đặc điểm nổi bật là khi bẻ cành hoặc lá sẽ tiết ra nhựa mủ màu trắng sữa. Đây là loài ưa sáng, có khả năng chịu hạn tốt và đặc biệt thích hợp với khí hậu nhiệt đới gió mùa. 

Trong tự nhiên, cây thường mọc hoang ở ven đường, trên các bãi đất trống hay đồi gò, nhưng cũng được con người đưa vào trồng trong vườn thuốc nam để khai thác giá trị dược liệu.
 

Cây có nguồn gốc từ châu Mỹ nhiệt đới: Mexico, Trung Mỹ, Caribe và miền Bắc Nam Mỹ.

Phân bố hiện nay:

Cây Ba gạc bốn lá hiện nay đã được đưa sang nhiều khu vực trên thế giới và thích nghi tốt ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Hiện diện ở Ấn Độ, Bangladesh, Sri Lanka, Trung Quốc, Đông Nam Á, một số vùng châu Phi và Australia.

Ở Việt Nam, cây được trồng tại các tỉnh đồng bằng, trung du và ven biển. Không thích hợp với vùng núi cao, khí hậu lạnh (ví dụ Sapa).

Cây Ba gạc bốn lá thường mọc hoang ở ven đường, trên những bãi đất trống hoặc lẫn trong các bụi cây tự nhiên. Ngoài ra, nhờ giá trị dược liệu, cây cũng được đưa vào trồng và chăm sóc trong các vườn dược liệu. Loài cây này phát triển tốt ở vùng khí hậu nóng ẩm, lượng mưa dồi dào và đặc biệt ưa những loại đất tơi xốp, thoát nước tốt.

1. Thành phần hóa học

Nhiều nghiên cứu đã xác định rễ Ba gạc bốn lá chứa nhiều alkaloid qúy như:

• Reserpin: alkaloid chính, có tác dụng hạ huyết áp và an thần.
• Deserpidin, Rescinamin: hỗ trợ tác dụng của reserpin.
• Tổng alkaloid trong rễ dao động 1,23 – 2,78%, trong lá 1,35 – 2,24%, trong thân 0,43 – 0,83%.

Ngoài ra, còn phát hiện các alkaloid khác: ajmaline, yohimbine, alstonine, sarpagine… Đây là nhóm alkaloid có tác động mạnh lên hệ thần kinh và tim mạch.

2. Tác dụng dược lý

Hạ huyết áp: Reserpin trong cây Ba gạc bốn lá giúp làm giảm hoạt động thần kinh giao cảm, hạ huyết áp từ từ, ổn định và lâu dài.

An thần, gây ngủ: Ba gạc bốn lá có khả năng giúp giảm căng thẳng, lo âu, mất ngủ.

Giảm triệu chứng thần kinh thực vật: Ba gạc bốn lá cũng có khả năng giúp giảm chóng mặt, hồi hộp, tim đập nhanh.

Kháng khuẩn, chống oxy hóa: nghiên cứu hiện đại chứng minh cây còn có hoạt tính chống vi sinh vật gây bệnh.

Ở Ấn Độ và nhiều nước châu Á, rễ cây được sử dụng trong y học cổ truyền để trị tăng huyết áp và rối loạn thần kinh.

Ở Việt Nam, từ vỏ rễ Ba gạc bốn lá đã bào chế chế phẩm viên nén Raucaxin, dùng trong điều trị tăng huyết áp nhẹ và vừa. Thuốc có tác dụng hạ áp từ từ và có tính an thần, giúp bệnh nhân dễ ngủ. Tuy nhiên, cũng như các alkaloid khác của Ba gạc, thuốc vẫn có thể gây tác dụng phụ nên cần dùng theo chỉ định.

Với đặc điểm nhận biết dễ dàng – lá mọc vòng thành 4 chiếc – cùng hàm lượng alkaloid phong phú, cây Ba gạc bốn lá đã và đang được khai thác trong y học hiện đại để sản xuất thuốc điều trị tăng huyết áp và rối loạn thần kinh. Trong tương lai, với sự phát triển của công nghệ sinh học, Ba gạc bốn lá hứa hẹn sẽ trở thành nguồn nguyên liệu tiềm năng cho nhiều loại dược phẩm mới.