Bồ Hòn: Đặc điểm, công dụng và cách dùng hiệu quả

• Tên tiếng Việt: Bồ hòn, Vô hoạn thụ, Bòn hòn, Mộc hoạn tử, Mác hón (Tày), Co hón (Thái), Mầy quyến ngần (Dao).
• Tên khoa học: Sapindus saponaria L. hay Sapindus mukorossi Gaertn.
• Họ: họ Bồ hòn (Sapindaceae).
• Công dụng: quả Bồ hòn có tác dụng chữa hôi miệng, sâu răng, rễ Bồ hòn chữa cảm cúm, sốt, viêm phế quản cấp, ho, bạch hầu, viêm họng, bạch đới, tiêu hóa kém, cam tích.

Cây gỗ to, cao 5 – 10m hay hơn, rụng lá vào mùa khô.

Lá kép lông chim, mọc so le, có 4 – 6 đôi lá chét mọc gần đối, nhẵn, gốc lệch, đầu nhọn, mép nguyên, gân nổi rõ ở cả hai mặt.

Cụm hoa mọc ở đầu cành thành chùm hoặc chùy gồm rất nhiều hoa nhỏ, màu lục nhạt; đài 5-răng có ít lông; tràng 5 cánh hình trứng có vảy ngắn ở gốc, có lông, không nở xòe, nhị 8, cong, dài hơn tràng, bầu hình trứng nhẵn, có 3 ô.

Quả hình cầu, có đường sống nổi rõ, vỏ ngoài (cùi) dày, khi chín nhăn nheo, màu vàng nâu, hạt tròn màu đen.

Mùa hoa: tháng 7-9: mùa quả: tháng 10-12.

Phân bố: Cây bồ hòn phân bố rải rác ở những vùng á nhiệt đới và nhiệt đới như Ấn Độ, Malaysia và Srilanca. Ở nước ta, loài thực vật này mọc nhiều ở những vùng núi trung du như Tuyên Giang, Bắc Giang, Thanh Hóa, Thái Nguyên, Hà Tĩnh, Nghệ An, Yên Bái, Phú Thọ,…

Thu hoạch và chế biến: Thu hái hạt và quả vào mùa thu, dùng tươi hoặc phơi khô để dùng dần. Lá và rễ có thể thu hái gần như quanh năm.

Bộ phận sử dụng được của Bồ hòn là quả và hạt. 

Quả Bồ hòn là nguồn nguyên liệu giàu saponin. Trong thịt quả có tới 18% saponosid. Dạng kết tinh đã được chiết ra là saponin mukorosin C52H84O11.2H2O (độ nóng chảy là 155 – 156°). Khi thủy phân cho genin là hederagenin và đường là L-Arabinose, L–Rhamnose, DL–Glucose và D-Xylose.

Các saponosid có trong Bồ hòn như Saponosid A, B, C, D, E, E1, X, Y, Y2… đều là những saponin triterpenoid. Ngoài ra, các mukuroyiosid Ia, Ib, II2, IIb là những saponin có hoạt tính bề mặt mạnh.

Có nhiều phương pháp chiết xuất saponin từ quả Bồ hòn đã được mô tả, đơn giản nhất là đun sôi bột quả với nước, cô đặc dịch chiết và tủa saponin bằng sulfat amoni.

Hạt chứa 9 – 10% dầu béo.

Theo y học cổ truyền

Rễ Bồ hòn có vị đắng, tính mát, hơi có độc, thông kinh lạc, bổ tỳ vị, có tác dụng hóa đàm, trừ ứ trệ. Quả xà phòng có tác dụng sát trùng.

Mọi người thường giặt quần áo của họ bằng Bồ hòn hơn là xà phòng, và tốt nhất là đối với quần áo len và lụa không chịu được tính kiềm của xà phòng. Theo các tài liệu cổ, Bồ hòn có tác dụng giảm ho, long đờm, xông khói có tác dụng chữa hôi miệng và sâu răng. Ở một số vùng, người ta ngâm vỏ cây xà phòng đã giã nát vào nước để tắm cho súc vật bị bọ, chấy, rận.

Trong y học dân gian Ấn Độ, bột vỏ không xà phòng trộn với mật ong để chữa viêm phổi làm thành viên hoàn, mỗi lần uống khoảng 2g. Uống một viên, pha với sữa ấm, ngày 2 lần.

Ở một số vùng của Nepal, vỏ quả Bồ hòn được nghiền thành bột nhão và bôi lên vùng bị ảnh hưởng hàng ngày để điều trị các bệnh về da như ghẻ và các bệnh nấm da. Cũng dùng vỏ quả Bồ hòn, trộn với lượng bột ngô gấp 2 lần, gội đầu thường xuyên để trị gàu và diệt chấy.

Theo y học hiện đại

Tác dụng kháng khuẩn: Cao chiết xuất từ quả bồ hòn có tác dụng ức chế các vi khuẩn thường gặp như Staphylococcus pyogenes, Staphylococcus aureus, Staphylococcus viridans, Corynebacterium diphtheriae, Diplococcus pneumoniae,…

Tác dụng diệt tinh trùng: Cao chiết xuất từ phần trên mặt đất của dược liệu có tác dụng tiêu diệt tinh trùng. Khi tiếp xúc với cao dược liệu, 100% tinh trùng đều bị bất động.

Tác dụng trị bỏng: Dùng cao lỏng bồ hòn lên vùng da bị bỏng do nhiệt, vôi tôi hoặc do sét đánh nhận thấy vết bỏng nhanh lên da non, không có hiện tượng tụ mủ và nhiễm trùng. Tuy nhiên cao từ dược liệu có thể gây nóng và xót da trong những lần sử dụng đầu tiên.

Liều dùng từ 1 đến 3 quả hoặc 15 - 30g rễ sắc uống, nghiền thành bột rồi ngâm rượu.

Trị hôi miệng, sâu răng

Nhân quả Bồ hòn (5 – 10 g) nghiền thành bột, ngậm rồi nhổ nước đi.

Diệt sâu, trừ dòi bọ

Vỏ cây tươi Bồ hòn nghiền nát, cho vào nước, đem phun.

Vỏ quả Bồ hòn, sắc lấy nước đặc rồi đem tưới.

Trị hắc lào

Vỏ quả Bồ hòn (20g), củ Riềng già (10g). Nghiền nhỏ rồi ngâm với 20ml cồn 90°, dùng bôi ngoài da.

Trị ghẻ lở, hắc lào

Quả Bồ hòn bỏ hạt nấu thành dầu rồi nghiền hạt củ đậu với diêm sinh lượng bằng nhau, trộn đều vào để bôi sau khi đã xát rửa sạch vùng bị bệnh với nước nóng.

Trị đau họng, không nuốt được

Vỏ quả Bồ hòn đồ, phơi khô rồi tán nhỏ, sử dụng bằng cách thổi vào họng.

Phòng ngừa đỉa cắn

Dầu quả Bồ hòn, bôi vào đùi và chân trước khi lội xuống ao, ruộng.

Do bồ hòn có tính sát trùng mạnh nên tránh để dung dịch nước bồ hòn dính vào mắt, cần rửa sạch với nước nếu không may. Một số trường hợp bị kích ứng ngoài da như sưng tấy, nổi ban đỏ…thì ngưng sử dụng ngay và rửa lại bằng nước sạch.

Nơi khô ráo và thoáng mát. Tránh nơi có độ ẩm cao và ánh nắng trực tiếp.

Trên đây là các thông tin về đặc điểm, hình ảnh, công dụng và các bài thuốc từ Bồ hòn cũng như một số lưu ý cần quan tâm. Tuy nhiên, để bài thuốc mang lại tác dụng điều trị cao và hạn chế tác dụng phụ, người bệnh vẫn nên tham khảo chuyên gia về cách dùng và liều lượng. Mong rằng những thông tin mà Medigo chia sẻ sẽ giúp ích cho việc tham khảo của bạn đọc.