Bồ quân: Tác dụng, cách dùng và lưu ý

• Tên tiếng Việt: Hồng quân, bồ quân, bù quân, mùng quân rừng.
• Tên khoa học: Srigmarota jangomas Lour.
• Họ: Mùng quân (Flacourtiaceae). 
• Công dụng: Cây bồ quân từ lâu được sử dụng như bài thuốc hữu hiệu, giúp cải thiện tình trạng tiểu rắt, tiểu buốt, hơi thở nồng, thường xuyên đau vùng bọng đái hay bàng quang. Vị thuốc này được xem là khắc tinh của bệnh u xơ tuyến tiền liệt và các bệnh liên quan đến đường tiêu hoá, giúp băng se niêm mạc, giảm tiết acid dịch vị rất tốt.

Cây nhỏ hoặc cây bụi, luôn xanh, cao 5 – 15m, có gai đơn hoặc kép khi còn non; vỏ màu nâu sáng đến đỏ nhạt. Cành non có nhiều bì khổng gần hình mắt chim, có lông tơ hoặc nhẵn.

Lá mọc so le, hình trứng thuôn, hiếm khi mũi mác, gốc tròn, đầu nhọn, mép khía răng, hai mặt nhẵn, mặt trên sẫm bóng, mặt dưới nhạt; cuống dài 6 – 8 mm.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá thành ngủ ngắn; hoa nhỏ 4 – 6, gồm hoa đực và hoa cái, xuất hiện trước hoặc cùng lúc với lá, có mùi thơm như mật ong. Ở hoa đực, chi nhỏ nhắn, ở hoa cải, bầu có đầu nhụy cong, đài 4 răng tù, màu lục nhạt, cánh hoa 0, nhi 40, bầu hình cầu, 3 – 5 ô, mỗi ô đựng 2 noãn.

Quả thịt hình cầu, đường kính 1,5 – 2,5 cm, có đài tồn tại, khi chín màu đỏ đến tía sẫm, sau đen, thịt màu vàng. Hạt 4 – 5 có khi 10, dẹt.

Mùa hoa quả: tháng 8 – 10.

Chi Flacourtia L’ Hér ở Việt Nam có 4 loài, loài mùng quân trên vừa thấy mọc tự nhiên đồng thời cũng được trồng ở vùng núi thấp và trung du, như Yên Bái, Phú Thọ, Hà Tây (cũ), Hòa Bình, Vĩnh Phúc, Ninh Bình, Thanh Hóa và một số tỉnh miền Trung từ Nghệ An trở vào. Cây mọc tự nhiên thường thấy ở ven rừng, rừng thử sinh, trong các lùm bụi ở bờ suối tại cửa rừng và bờ ao. Tại các tỉnh trung du ở miền Bắc, người dân cũng thường thấy mùng quân ở bờ ao. Tuy nhiên, mùng quân trồng có quả to, ăn ngọt hơn ở những cây mọc tự nhiên.

Mùng quân là loại cây gỗ nhỏ trung sinh. Cây mọc tự nhiên có khả năng chịu hạn tốt, do có bộ rễ dài tới hơn 1m. Cây ra hoa quả nhiều hàng năm, tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt. Trong nhân dân, người ta có thể lấy cây con từ chối rễ để trồng.

Quả, lá, vỏ, rễ.

Quả chứa 9,9% tanin.

Hạt chứa dầu béo [Sastri et al. IV, The wealth of India, 1956, 43].

Theo y học cổ truyền

Quả bồ quần có vị ngọt, tính ấm, không độc; có công năng tiêu thực, phá tích trệ, giáng khí, lợi đờm. Quả non vị chua, làm săn se; lá non và chồi bổ, lợi tiêu hóa và làm săn da.

Theo y học hiện đại

Tác dụng hạ huyết áp: Thí nghiệm được tiến hành trên mèo. Cao khô toàn cây mùng quân với liều 50 mg/kg tiêm tĩnh mạch có tác dụng làm hạ huyết áp (Bhakuni et al., 1971). Cao khô được chế tạo như ở mục thử độc tính cấp.

Quả non giã vắt lấy nước cốt chữa đau bụng, ỉa chảy. Quả chín ăn ngon và được dùng làm mứt. Lá chữa ho, hen, ngày 5 – 10g lá khô sắc uống.

1. Bài thuốc hỗ trợ điều trị bệnh u xơ tuyến tiền liệt

Dùng 12g mỗi vị rễ cây hồng quân khô, sinh địa, bán chi liên, sơn thù, trinh nữ hoàng cung, bạch hoa xà thiệt thảo, trạch tả, nghệ vàng; 10g mỗi vị giảo cổ lam, dâm dương hoắc, thổ phục linh, đan bì, hoài sơn, cẩu tích, bạch linh; 8g cam thảo, 20g đẳng sâm, 8g mã đề và 20g ý dĩ nhân. 

Mang tất cả nguyên liệu đã chuẩn bị đi rửa sạch, để ráo rồi mang sắc với 5 chén nước. Đun sôi liu riu cho đến khi cạn còn 2 chén thì có thể tắt bếp. Sắc lần 2 tương tự lần 1. Trộn đều 2 lần thuốc với nhau rồi sắc lần 3 cho đến khi còn lại 2 chén nước là có thể dùng. Uống 3 lần trong ngày sau bữa ăn.

2. Bài thuốc điều trị chứng tiểu rắt

Dùng vài đoạn rễ cây hồng quân rửa sạch, cho vào nồi nhỏ hoặc ống nứa với 3 chén nước. Sắc cạn còn khoảng 1 chén nước và uống nhiều lần trong ngày. Uống liên tục khoảng 3 ngày thì giảm tiểu đêm, tiểu rắt, giúp người bệnh ngủ ngon hơn.

• Tuyệt đối không sử dụng rễ cây bồ quân cho phụ nữ đang mang thai.
• Rễ bồ quân không độc nên có thể sử dụng lâu dài mà không ảnh hưởng, nhưng lưu ý nên tuân thủ đúng liều lượng chỉ định của thầy thuốc.
• Đối với người dùng cây bồ quân trị u xơ tuyến tiền liệt, cần kết hợp với thức ăn giàu dinh dưỡng, ăn nhiều bông cải xanh và súp lơ xanh, giảm hấp thu lượng chất béo vào cơ thể và cung cấp nguồn chất đạm ít mỡ béo như thị thỏ, nai, hươu, trâu,...
• Hiện nay, cây bồ quân rất dễ bị làm giả do hình dáng giống nhiều cây dại khác, do đó trước khi mua cần kiểm tra sản phẩm kỹ càng.

Bảo quản dược liệu nơi khô ráo, tránh để bị ẩm mốc

Trên đây là các thông tin về đặc điểm, hình ảnh, công dụng và các bài thuốc từ Bồ quân. Mong rằng những thông tin mà Medigo chia sẻ sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về loại dược liệu này.