Huyền sâm có tác dụng gì? Vị thuốc từ cây Huyền sâm

Không chỉ y học cổ truyền Việt Nam mà cả y học Trung Quốc cũng có nhiều bài thuốc có thành phần huyền sâm. Huyền sâm phân biệt với các loại sâm khác ở một số đặc điểm sinh thái, khu vực phân bố, thành phần hóa học…

Thông tin chung

Huyền sâm còn được gọi với nhiều cái tên khác như đại nguyên sâm, hắc sâm… Ngoài ra, tên gọi của vị thuốc này cũng khác nhau theo từng địa phương. Có thể kể đến những cái tên như trục mã, hàm, đoan, lộc trường, huyền đài, chính mã, trọng đài…

Trong y học, người ta thường dùng rễ đã sấy hoặc phơi khô lấy từ cây bắc huyền sâm (Scrophularia buergeriana Miq) hoặc cây huyền sâm (Scrophularia ningpoensis Hemsl). Loài cây này cùng họ với Hoa mõm chó (Scrophulariaceae).

Đặc điểm sinh thái

Về đặc điểm sinh thái, huyền sâm thuộc giống cây thân thảo, sống lâu năm. Cây có thân vuông, chiều cao từ 1,7 – 2,3m, lá mọc đối màu tím xanh, cuống hình trứng dài, đầu lá nhọn, phần rìa có khía răng cưa với màu xanh nhạt.

Thời điểm ra hoa của cây huyền sâm là mùa hè, khoảng tháng 6 – 10. Hoa huyền sâm mộc thành hình chùy tròn, cánh hình môi, ống tràng hoa dạng hình chén, gồm có 5 thùy, màu sắc tím xám dài ngắn.

Quả huyền sâm là loại quả nang hình trứng, khi bẻ đôi sẽ thấy nhiều hạt nhỏ màu đen bên trong. Rễ cây hơi cong, to mập, chiều dài từ 10 – 20cm, hai đầu hơi thon và phần giữa phình lớn. Mỗi gốc cây thường có từ 4 – 5 củ huyền sâm tạo thành từng chùm. Củ tươi có vỏ màu vàng nhạt hoặc trắng, sau khi chế biến thì trở nên mềm dẻo, vỏ ngoài sẽ chuyển màu nâu nhạt và bên trong có màu đen.

Cây huyền sâm Scrophularia ningpoensis nở hoa màu tím đỏ hoặc vàng nâu, mọc thành tán. Cây bắc huyền sâm Scrophularia buergeriana thì nở hoa có màu trắng và vàng nhạt.

Huyền sâm thuộc giống cây thân thảo, sống lâu năm

Phân loại huyền sâm

Hiện nay có 2 loại huyền sâm chính thống là quảng huyền sâm và thổ huyền sâm. Ngoài ra còn có loại khác là dã huyền sâm, chỉ loại huyền sâm mọc hoang trong tự nhiên.

Quảng huyền sâm là cây thân cỏ sinh sống lâu năm. Thân cây non và mặt sau lá có lông ngắn bao phủ, thân cây vuông, cao khoảng 1,5m, lá dày hơn và có cuống rộng hơn thổ huyền sâm.

Dã huyền sâm có đặc điểm sinh thái khá giống với quảng huyền sâm. Tuy nhiên lá cây có mặt phẳng nhẵn, đuôi nhọn nhỏ, thân không có lông, hoa dài nhỏ, tràng có màu vàng hơi xanh nhạt, củ nhỏ gầy gò. Cây thường được tìm thấy ở khu vực Đông Bắc của tỉnh Sơn Đông (Trung Quốc).

Bộ phận dùng, thu hái, sơ chế, bảo quản

Bộ phận sử dụng của huyền sâm là rễ củ. Ở Trung Quốc, huyền sâm được trồng ở tỉnh Tứ Xuyên sẽ có tên gọi là “thổ huyền sâm” hay “xuyên huyền sâm”. Cây có mùa vụ gieo trồng từ đầu mùa hạ và thu hoạch vào mùa thu năm sau. Khu vực phân bố chính là Bồi Lăng, Vạn Huyện, Ôn Giang, Đạt Huyện. Còn huyền sâm ở tỉnh Triết Giang sẽ đươc gọi là “quảng huyền sâm”. Cây được trồng từ đầu năm đến cuối năm thì thu hoạch. Khu vực phân bố là Liên Ninh, Cát Lâm, Quý Châu, Thiểm Tây, Giang Tây, Hồ Bắc, Sơn Đông.

Huyền sâm cũng mới được du nhập vào Việt Nam trong thời gian gần đây. Cây cho năng suất, chất lượng cao kể cả khi được trồng ở miền núi hay đồng bằng. Ở đồng bằng, huyền sâm được gieo trồng từ tháng 10 – 11 và thu hoạch từ tháng 7 – 8 năm sau. Ở miền núi cây được gieo trồng vào tháng 2 – 3 và thu hoạch vào tháng 10 – 11.

Sau khi thu hoạch huyền sâm, người ta sẽ rửa sạch đất cát và sấy tới khi khô 50% thì mang ra chất đống, phủ cỏ rạ bên trên và để khoảng 2 – 3 ngày. Sau đó, ruột huyền sâm sẽ chuyển màu đen do nước từ bên trong tiết ra. Tiếp tục sấy đến khi khô 90% thì cho vào trong xảo lắc qua lắc lại để loại bỏ hết đất cát. Cuối cùng phân loại huyền sâm, bảo quản ở nơi khô ráo thoáng mát.

Ngoài ra còn một cách thức chế biến khác thường được áp dụng ở Triết Giang. Huyền sâm được thu hoạch sẽ mang đi phơi nắng đến khi khô 5 phần, chất đống khoảng 2 – 3 ngày và lại tiếp tục phơi khoảng 40 ngày thì khô kiệt. Quan trọng là không được làm rỗng ruột để đảm bảo chất lượng.

Bộ phận sử dụng của huyền sâm là rễ củ

Thành phần hóa học

Qua quá trình nghiên cứu, người ta nhận thấy có hơn 162 hợp chất có trong huyền sâm. Đó là các saponin, sterol, flavonoid, saccharid, terpenoit, dầu dễ bay hơi, axit hữu cơ, iridoids và iridoid glycoside, phenylpropanoid glycoside.

Theo y học cổ truyền

• Y học cổ truyền cho rằng, huyền sâm là vị thuốc có tính mát, vị ngọt, đắng, quy vào kinh Phế, Thận. Các tác dụng của huyền sâm có thể kể đến như nhuận táo, hoạt trường, lương huyết giải độc, sinh tân, tư âm giáng hỏa. Nhìn chung huyền sâm giúp bồi bổ phần âm và làm mát cơ thể, điều trị chứng táo bón, nổi mụn nhọt, bốc hỏa, nóng trong người, phát ban…
• Ngoài ra, huyền sâm cũng có công dụng điều trị lở miệng lưỡi, viêm họng, sốt nóng về chiều, sốt cao… Đặc biệt là tác dụng tán kết, nhuyễn kiên giúp làm mềm các khối u rắn trong cơ thể.

Theo y học hiện đại

• Những thành phần hóa học có trong huyền sâm đã được chứng minh là có nhiều đặc tính dược lý như kháng ung thư, chống oxy hóa, chống viêm, tác động đến gan, hệ thần kinh và hệ tim mạch.
• Khi thử nghiệm sử dụng cao lỏng huyền sâm với nồng độ phù hợp trên ếch thì nhịp tim giảm, sức co bóp cơ tim tăng. Khi tiêm cao lỏng vào tĩnh mạch của thỏ thì thấy tăng hô hấp, giảm huyết áp ở mức nhẹ.
• Ngoài ra, vị thuốc huyền sâm còn có khả năng chống lại nhiều loại vi khuẩn gây các bệnh về da và có công dụng an thần.

Tăng dịch thang

32g mạch môn đông, 32g sinh địa, 40g huyền sâm, sắc lấy nước uống.

Bài thuốc này dùng để điều trị táo bón, miệng lưỡi khô, nóng trong người, khô khát, sốt cao.

Bài thuốc chữa táo bón, nóng trong người từ huyền sâm

Thanh dinh thang

8g đan sâm, 8g liên kiều, 4g trúc diệp, 20g sinh địa, 12g mạch môn đông, 6g hoàng liên, 12g kim ngân hoa, 12g huyền sâm, 12g tê giác. Sắc với 8 chén nước đến khi còn 3 chén, uống 3 lần/ngày. Có thể thay tê giác bằng vị thuốc khác.

Bài thuốc này chủ trị chứng mất ngủ, người khô khát, không tỉnh táo, sốt cao.

Thiên vương bổ tâm đan

160g sinh địa, toan táo, bá tử nhân, thiên môn, mạch môn, đương quy mỗi loại 40g, cát cánh, viễn chí, bạch linh, đan sâm, huyền sâm, nhân sâm mỗi loại 20g. Tán bột mịn các vị thuốc nói trên và hoàn thành viên nhỏ bằng hạt ngô, bọc viên thuốc bằng Chu sa. Uống khi đói với nước ấm.

Bài thuốc dành cho người hay bị hồi hộp đánh trống ngực, người mệt mỏi, mất ngủ.

Bài thuốc điều trị cổ họng sưng đỏ, viêm amidan, viêm họng

4g cam thảo, 8 – 12g cát cánh, 8 – 12g hoàng cầm, 2 quả ô mai, 8g bạc hà, 8 – 12g liên kiều, 12g sa sâm, 12g mạch môn, 12 – 16g sinh địa, 12 – 20g huyền sâm. Sắc lấy nước, khi uống cho bạc hà vào.

Bài thuốc trị tróc da tay

Sinh địa và huyền sâm mỗi vị 30g, hãm với nước và dùng nóng. Uống như uống trà.

• Khi dùng huyền sâm cần kiêng ốc hến, mướp đắng… và các loại thực phẩm đắng, lạnh khác
• Không dùng cho người thường xuyên bị tiêu chảy lạnh bụng, người tiêu hóa kém
• Không bào chế huyền sâm với các dụng cụ làm bằng đồng
• Huyền sâm và lê lô kỵ nhau, không được dùng chung

Việc khám phá ra vị thuốc huyền sâm đã giúp làm phong phú thêm nền y học Việt Nam và thế giới, góp phần điều trị tốt hơn các chứng bệnh như nóng trong người, mụn nhọt, viêm họng… Tuy nhiên Medigo khuyên bạn chỉ nên dùng thuốc khi có chỉ định của bác sĩ để tránh các tác dụng phụ không mong muốn.