Ích Mẫu: Đặc điểm, tác dụng và bài thuốc trị bệnh

• Tên tiếng Việt: Cây Ích mẫu, Ích mẫu thảo, Sung uý, Chói đèn.
• Tên khoa học: Leonurus japonicus Houtt.
• Họ: họ Hoa môi (Lamiaceae).
• Công dụng: Ích mẫu chữa  kinh nguyệt bế tắc, máu ứ tích tụ sau khi sinh đẻ, trước khi thấy kinh đau bụng hoặc kinh ra quá nhiều, làm an thai, giảm đau, làm dễ đẻ, viêm thận, phù thũng, giảm niệu, đái ra máu.

Cây Ích mẫu là cây thuộc thảo sống hàng năm, cao độ 0,5-1m. Thân đứng, thân hình vuông, ít phân nhánh, toàn thân có phủ lông nhỏ, ngắn. Thân có màu xanh xám hoặc màu xanh hơi vàng, chỗ rãnh màu nhạt hơn.

Lá mọc đối, tùy theo lá mọc ở gốc, giữa thân hoặc đầu cành mà hình dạng khác nhau, các thùy có răng cưa nhọn. Lá ở gốc, có cuống dài, phiến lá hình tim, mép có răng cưa thô và sâu; lá ở thân có cuống ngắn hơn, phiến lá thường xẻ sâu thành ba thuỳ, trên mỗi thùy lại có răng cưa thưa; lá trên cùng phần lớn không chia thuỳ và hầu như không cuống.

Hoa ích mẫu nở vào tháng 3 – 5, cụm hoa thành những vòng dày đặc ở kẽ lá. Tràng hoa màu trắng hồng, hoặc tím hồng. Mùa quả ích mẫu xuất hiện vào tháng 6 – 7 hằng năm. Quả có kích thước nhỏ, 3 cạnh, vỏ thường có màu xám nâu.

Ích mẫu hiện nay chủ yếu mọc hoang, thường thấy ở ven suối, ven sông nơi đất cát, còn mọc hoang ở ruộng hoang, ven đường. Cây được trồng để lấy nguyên liệu làm thuốc ở nhiều địa phương trong cả nước; có nhiều ở Hải Dương, Hưng Yên, Thái Bình…

Thu hái vào mùa hè (khoảng tháng 5 đến 6), khi có tới một nửa số hoa trên cây đã nở, có thể tiến hành thu hái. Chặt lấy phần trên mặt đất dài không quá 40 cm kể từ ngọn xuống, phơi hay sấy khô. Bó lại thành từng bó. Cũng có thể, sau khi phơi khô, chặt từng đoạn 5 cm đến 7 cm, rồi đóng gói vào các bao tải, để nơi thoáng mát. Trước khi dùng cần sao vàng.

Nếu muốn thu hoạch quả thì cần chờ đến khi hoa trên cây đã tàn hết, thu hoạch đến đâu rũ quả đến đó. Mùa thu hoạch quả tháng 8-10.

Ích mẫu cắt đoạn: Lấy ích mẫu tươi đã phơi khô bỏ rễ, cắt thành từng đoạn dài 3–5cm. Trường hợp các thân và cành to, dài thì bạn cần nhúng nước, ủ mềm rồi mới cắt đoạn, sau đó phơi khô.

Ích mẫu chích rượu: Cho ích mẫu vào rượu với tỷ lệ ích mẫu 10kg, rượu 3kg, trộn đều, ủ một đêm. Dùng lửa nhỏ sao dược liệu cho đến khi có màu hơi đen.

Ích mẫu chích giấm: Tẩm giấm vào ích mẫu (10kg ích mẫu : 2kg giấm) ủ rồi sao vàng.

Ích mẫu chế: Chuẩn bị ích mẫu 10kg, giấm 1kg, gừng tươi 2kg, rượu 1kg, muối ăn 200g, nước sôi. Đầu tiên, giã nát gừng rồi vắt nước. Dùng nước sôi pha muối rồi trộn với giấm và rượu, xong cho hỗn hợp phụ liệu này vào ích mẫu trộn kỹ, ủ chừng 1 giờ, phơi khô.

Bộ phận dùng làm thuốc là phần cây trên mặt đất và hạt (sung úy tử). Dược liệu là những đoạn thân, có hoặc không có lá, dài từ 5 – 7 cm, thiết diện vuông, bốn mặt lõm, thẳng, mặt ngoài có nhiều rãnh dọc, lông bao phủ ngắn. Cụm hoa mọc ở kẽ lá thành vòng dày đặc, càng lên phía ngọn cụm hoa càng dày đặc. Tràng hoa màu hồng tím. Khi khô, chun sít lại. Quả nhỏ có 3 cạnh, nhẵn, màu xám nâu.

Hiện nay có khoảng 140 hợp chất được phân lập và xác định từ dược liệu Ích mẫu bao gồm các nhóm hoạt chất chính:

• Alkaloids: leonurine, stachydrine, leonuridine, leonurinine
• Iridoid glycosides: ajugol, ajugoside, galiridoside
• Flavonoids: rutin, kaempferol, quercetin, apigenin, genkwanin
• Diterpenes: prehispanolone, hispanolone, galeopsin, preleoheterin, leoheterin, leocardin
• Tinh dầu: 1-octen-3-ol, 3-octanol, β-ocimene, linalool, nonanol, copaene, caryophyllene, oxide, humulene, γ-elemene, cadinene, hexahydrofarnesylacetone, methyl palmitate, dibutylphthalate, nonadecane.
• Các acid hữu cơ: palmitic acid, fumaric acid, lauric acid, oleic acid, linoleic acid, linolenic acid, arachidic acid, stearic acid.
• Thành phần khác: phytol, leonuramide, bufenolide and tannins.

Theo y học cổ truyền:

• Điều kinh, lợi tiểu, tiêu viêm khứ ứ, hoạt huyết (theo ghi chép của Trung Dược Học).
• Sinh huyết mới, điều kinh, hoạt huyết, trừ huyết ứ (theo ghi chép của Đông Dược Học Thiết Yếu).
• Hành huyết, điều kinh, tiêu thủy, trục huyết cũ, sinh huyết mới, giải độc (theo ghi chép của Trung Quốc Dược Học Đại Từ).

Theo y học hiện đại:

• Tác dụng lên tim mạch: Chiết xuất từ cây ích mẫu có tác dụng làm chậm nhịp tim, tăng lưu lượng động mạch vành, cải thiện vi tuần hoàn bị rối loạn, nâng cao hoạt tính Fibrinogen, ức chế tiểu cầu ngưng tập, tác dụng tan cục máu đông,… Do đó dược liệu này được sử dụng để hạ huyết áp ở trong thời gian đầu của bệnh (theo ghi chép của Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).
• Tác dụng lên tử cung: Thành phần trong ích mẫu tác động trực tiếp khiến tử cung co thắt mạnh và nhiều hơn. Leonurin có tác dụng tăng cường trương lực và tần số co bóp tử cung thỏ cô lập. Cao lỏng ích mẫu có tác dụng tăng co bóp và trương lực cơ tử cung cô lập của chuột lang, thỏ và chó, có tác dụng an thần, kháng khuẩn.
• Tác dụng lên hệ thần kinh trung ương: Thành phần Ancaloid và Leonurine khiến thần kinh trung ương ở ếch bị ức chế. 
• Tác dụng đối với hô hấp: Dùng dung dịch Leonurin 1% từ ích mẫu tiêm tĩnh mạch vào mèo nhận thấy biên độ và tần suất hô hấp tăng lên đáng kể. Tác động này là do ích mẫu tác động trực tiếp đến trung khu thần kinh phế vị (theo ghi ghi chép của Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).
• Tác dụng lợi tiểu: Tiêm tĩnh mạch Leonurin với liều 1mg/ kg đối với thỏ nhận thấy lượng nước tiểu được bài tiết tăng lên 2 – 3 lần (theo ghi ghi chép của Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).
• Tác dụng kháng khuẩn: Dịch chiết từ cây ích mẫu có thể ức chế một số vi khuẩn gây bệnh da liễu thường gặp (theo ghi ghi chép của Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).

Ích mẫu có khả năng trục ứ huyết, sinh huyết mới, hoạt huyết điều kinh, những người có đồng tử mở rộng không nên dùng. Cần cân nhắc giữa lợi ích của việc sử dụng ích mẫu với nguy cơ có thể xảy ra trước khi dùng.

Ích mẫu là một cây thuốc quý, cần được nhân giống và bảo vệ ở Việt Nam. Ích mẫu thường được bào chế dưới dạng Cao ích mẫu với chỉ định chữa kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh hiệu quả nhanh chóng. Sản phẩm từ Ích mẫu dễ dàng tìm thấy trên thị trường của nhiều nhà sản xuất khác nhau