Mẫu lệ là gì? Tác dụng và vị thuốc từ Mẫu lệ

Thông tin chung

Mẫu lệ còn có nhiều tên gọi khác như mẫu cáp, hải lệ tử sắc, hải lệ tử bì, lệ cáp, vỏ hà hay vỏ hàu. Tên khoa học của loại dược liệu này là Ostrea sp, thuộc họ Mẫu lệ Ostriedae.

Đặc điểm sinh thái

Mô tả mẫu lệ

Hàu cửa sông là một loại hàu có vỏ to và dày. Chúng bám chen chúc nhau trên các vật bám cùng với các yếu tố như sóng gió làm cho vỏ hàu có nhiều hình dạng khác nhau. Một số hình dạng vỏ hàu thường gặp như tròn, dài, bầu dục. Mặt ngoài có vỏ hàu có màu sẫm. Những con hàu nhiều tuổi sẽ có nhiều lớp vỏ xếp chồng lên nhau. Mặt trong của vỏ phần lớn có màu trắng, màu vàng tím hoặc óng ánh như xà cừ. 

Mẫu lệ là một loại dược liệu được lấy từ vỏ hàu

Những con hàu vĩnh viễn không bao giờ rời vật bám. Hàu chỉ mở đóng vỏ của mình để bắt mồi và thở. Hàu sống ở nhiệt độ nước từ 10oC đến 35oC với nồng độ muối từ 4-24%. Nếu nước quá nhạt, con hàu sẽ chết. Tỷ lệ bùn trong đáy khoảng ⅔ lượng bùn. 

Hàu là loại động vật ăn tạp, chúng ăn cả động vật và thực vật nhỏ lửng trong nước. Thức ăn chủ yếu của hàu là các loại khuê tảo. Mùa sinh đẻ của hàu là từ tháng 7 đến tháng 10, nhiều nhất là tháng 8 và tháng 9.

Phân bố

Hàu xuất hiện hầu hết tại các cửa sông trong 12 tỉnh duyên hải miền Bắc của Việt Nam. Đặc biệt nhiều nhất là ở sông Bạch Đằng - Hải Phòng, sông Chanh - Quảng Ninh, sông Diêm Điền - Thái Bình, Lạch Trường - Thanh Hóa và Tiên Yên - Quảng Ninh.

Chúng sống sâu vào lục địa 25km trên sông Lạch Trường hoặc hơn 50km tại sông Bạch Đằng. Đây là những khúc sông có nước lợ, thích hợp để hàu sinh trưởng. Hàng năm, người ta có thể thu mua đến 10 nghìn tấn con hàu.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng để làm thuốc của con hàu là lớp vỏ cứng của con hàu. Vỏ phải dày, to bằng bàn tay, có màu trắng xám, không lẫn với các loại vỏ khác và không bị vụn.

Thu bắt, chế biến và bảo quản

Thu bắt

Mùa khai thác hàu thích hợp nhất là từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau. Hàu trong thời gian này rất béo. Nhưng để lấy vỏ hàu chế ra dược liệu mẫu lệ, có thể thu nhặt quanh năm. Bởi vì, sau khi lấy thịt, người ta vứt vỏ hàu đi. 

Chế biến

Theo kinh nghiệm tại Việt Nam

Sau khi thu hoạch hàu, tách lấy vỏ. Đem vỏ đi rửa sạch, phơi khô và điều chế bằng một trong những cách sau:

Cho vỏ hàu vào nồi đất rồi mang đi nung đến khi chín đỏ. Lựa những miếng chưa đỏ để mang đi nung lại. Sau đó đem tán thành bột mịn.

Hoặc dựng gạch lên ba phía. Trải một lớp than củi và trấu, sau đó đến lớp mẫu lệ. Tiếp tục làm như vậy cho đến hết. Chỉ cần đẻ một lỗ thông hơi ở giữa. Phía trên cùng là một lớp than và trấu. Bắt đầu đốt từ dưới lên cho đến khi vỏ hàu có thể bóp mềm, vụn, dùng kẹp gắp ra và tán thành bột mịn.

Nếu lượng vỏ hàu rất ít có thể nung trực tiếp trên than hồng cho đến khi đỏ. Cuối cùng mang tán thành bột mịn.

Theo Phương Pháp Bào Chế Đông Dược

Đối với bột mẫu lệ, có thể tẩm ít giấm vào đơn thuốc để trị các bệnh về Can huyết. Tỷ lệ pha là 1kg bột tương đương với 100ml giấm. 

Theo Đông Dược Học Thiết Yếu

Mẫu lệ có thể dùng sống hoặc nung lên để dùng. Nếu dùng sống thì cần giã vụn ra. 

Bảo quản

Bột thuốc mẫu lệ có màu xanh nhạt là tốt. Cần bảo quản thuốc tại những nơi khô ráo, tránh ẩm.

Thành phần hóa học

Trong mẫu lệ có chứa các thành phần như:

• 85-95% canxi cacbonat
• Canxi photphat
• Canxi sulfat
• Magie
• Nhôm 
• Sắt oxit
• Các chất hữu cơ. Tuy nhiên sau khi nung thì không còn chất hữu cơ nữa.

Theo y học hiện đại

Theo y học hiện đại, mẫu lệ có được dùng để:

• Làm thuốc cản quang  với liều 150 – 200g.
• Canxi carbonat trong mẫu lệ có tác dụng trung hòa axit dạ dày, giảm viêm loét và cải thiện các triệu chứng như đau dạ dày, ợ hơi, ợ chua,…

Mẫu lệ được dùng để làm thuốc cản quang trong y học

Theo Đông Y

Trong Đông y, mẫu lệ có vị mặn, chát, tính hơi hàn, vào 3 kinh can, đởm và thận. Mẫu lệ có tác dụng:

• Chữa bệnh đau dạ dày thừa nước chua.
• Dùng để bồi bổ cho những người có cơ thể suy nhược.
• Trị chứng đổ mồ hôi trộm,.
• Trị băng huyết.
• Dùng để chữa mụn nhọt và lở loét.
• Trị bệnh di tinh.

Bài thuốc bổ và chữa trị chứng ra nhiều mồ hôi: Mẫu lệ và cám mỗi loại 10g cùng với ma hoàng căn và hoàng kỳ mỗi loại 4g. Tất cả đem sắc với 600ml nước cho tới khi còn 200ml thuốc. Lượng thuốc này đem chia ra nhiều lần để uống trong ngày.

Bài thuốc chữa trị khí hư và bạch đới: Dùng 40g mẫu lệ đã nung rồi đem đi tán thành bột mịn cùng với 40g hoa hòe đem sấy khô rồi tán bột. Mỗi ngày uống 12g bột thuốc. 

Bài thuốc chữa trị mụn nhọt mới sưng, chưa thành mủ: Đem mẫu lệ tán bột mịn rồi đem hòa với nước. Dùng thuốc đã điều chế để bôi vào phần mụn nhọt, nếu khô lại bôi.

Bài thuốc chữa trị tiểu buốt, khó tiểu: Lấy một lượng mẫu lệ và hoàng bá bằng nhau. Tất cả đem đi tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 3g thuốc để uống cùng với nước sắc tiểu hồi hương.

Bài thuốc chữa tình trạng ra mồ hôi trộm, phong hư đầu đau: Dùng 3 vị thuốc là mẫu lệ, bạch truật và phòng phong, mỗi loại 90g. Tất cả đem đi tán bột. Mỗi ngày uống 2 lần thuốc, mỗi lần uống là 4g. 

Bài thuốc chữa băng huyết, khí hư kiệt: Dùng mẫu lệ và miết giáp mỗi vị 90g. Đem thuốc đi tán bột, mỗi ngày uống 3 lần với mỗi lần 4g.

Mẫu lệ xuất hiện trong nhiều bài thuốc trị bệnh

Khi dùng mẫu lệ để trị bệnh cần lưu ý:

• Những người bị bệnh hư mà nóng nhiều không được dùng mẫu lệ.
• Những người hư mà có lạnh thì cũng không được dùng.
• Thận hư nhưng không có hỏa hoặc tinh lạnh tự ra cũng không được dùng.
• Nếu âm hư mà không có hỏa, tiêu chảy thuộc hàn khí thì đều cấm dùng.
• Cần phân biệt rõ hai loại dược liệu là mẫu lệ với thạch quyết minh - vỏ phơi khô của bào ngư. Thạch quyết minh sẽ thường có nhiều lỗ nhỏ ở trên bề mặt vỏ và có tác dụng trị các chứng bệnh về mắt.
• Dược liệu mẫu lệ ghét Tân di, Ngô thù du và Ma hoàng.

Mẫu lệ là một vị thuốc không còn xa lạ gì trong Đông y. Dược liệu này không những có khả năng chữa bệnh mà còn cung cấp canxi cho phụ nữ mang thai và trẻ nhỏ. Tuy nhiên, để sử dụng thuốc an toàn thì bạn cần tham vấn y khoa để được hướng dẫn cụ thể.