Sâm Bố Chính: Đặc điểm, công dụng và cách dùng hiệu quả

• Tên tiếng Việt: Sâm bố chính, thổ hào sâm, nhân sâm Phú Yên, sâm báo, sâm khu năm.
• Tên khoa học: Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr.
• Họ: Họ Cẩm quỳ (Malvaceae).
• Công dụng: Sâm bố chính có tác dụng chữa suy nhược cơ thể, mất ngủ, suy dinh dưỡng, rối loạn kinh nguyệt, lao phổi ở trẻ em, hen suyễn, ho, sốt, thiếu máu, trầm cảm, ra nhiều mồ hôi, mỏi lưng, động kinh, tiêu hóa trì trệ, suy giảm sinh lý.

Sâm bố chính là một loại cây thân thảo sống dai, mọc đứng, thân khá yếu ớt, có khi dựa vào các cây xung quanh, cao từ 0,3m đến 1m. Rễ mầm màu trắng nhạt hay vàng nhạt, có đường kính 1,5 - 2cm, nhiều rễ có hình người trông rất giống Nhân sâm, có lẽ vì thế nên trong dân gian đã sử dụng và thấy loại thảo dược này có dược tính tốt như các loại cây sâm khác.

Lá dài 6 - 7cm, rộng 30mm. Lá ở phía gốc cây hình bầu dục, không xẻ, phần cuối phiến lá hình tim hay hình mũi tên, đầu phiến lá không nhọn. Các lá ở phía ngọn càng lên trên càng hẹp, có phiến lá chia thuỳ với thuỳ giữa dài hơn, có phiến lá chia thuỳ trông như mũi tên. Mặt lá có lông đơn hay hình sao, lá kèn hình sợi chỉ dài 7mm có ít lông dài.

Cây ra hoa vào tháng 6 - 7. Hoa màu hồng hay đỏ, pha ít ánh vàng, mọc đơn độc ở nách lá, đường kính tới 8cm. Cuống hoa dài 5 - 8cm, có lông cứng, hơi phồng phần đầu. Tiểu đài cấu tạo bởi 7 - 10 bộ phận, dài 12 - 14mm, có lông tua tủa, đài hoa hình túi, ở ngọn có vài răng nhỏ, đài rách ra và rụng sớm, 5 cánh hoa dài 5 - 6cm, rộng 3 - 4cm ở ngọn. Nhiều nhị gắn liền với nhau thành một cột. Bao phấn phủ đỏ đến tận gốc. Bầu có lông, 5 vòi, có tuyến.

Quả hình trứng nhọn, dài gấp 3 lần tiểu đài, ngoài mặt có lông, khi chín, quả nứt thành 5 mảnh vỏ, mặt trong và mặt ngoài đều có lông.

Hạt hình quả thận, màu nâu, ngoài mặt có những đường vân rất khít nhau thành những gợn hay ụ màu vàng.

Phân bố: Hiện nay, Sâm bố chính mọc hoang và được trồng ở nhiều nơi ở Việt Nam. Miền Bắc có nhiều nhất ở các vùng núi huyện Nam Đàn, Thanh Chương, Hương Sơn (Nghệ An, Hà Tĩnh). Một vài địa phương thuộc Quảng Bình, Hoà Bình và Tây Bắc.

Thu hoạch: Rễ Sâm bố chính đào vào các tháng 11 - 12 và tháng 1 - 2. Hiệu suất trung bình 6 tấn/ 1ha.

Rễ củ của cây Sâm bố chính được thu hái làm dược liệu.

Chế biến: Sau khi đào rễ về, có nhiều cách chế biến được áp dụng:

Cách 1: Cắt bỏ thân phía trên, cạo sạch vỏ ngoài, ngâm nước vo gạo một đêm, vớt ra để ráo, đồ cho chín rồi phơi nắng hoặc sấy khô để bảo quản.

Cách 2: Cắt bỏ thân phía trên, cạo sạch vỏ ngoài, ngày phơi đêm sấy cho thật khô rồi bảo quản.

Cách 3: Cắt bỏ thân và rễ con, rửa sạch ngâm vào nước phèn chua hai ngày hai đêm (300g phèn chua tán nhỏ, hòa tan vào nước, ngâm 10kg rễ). Rửa sạch rồi phơi nắng hay sấy khô bảo quản.

Rễ sâm bố chính là bộ phận được dùng để bào chế thuốc.

Theo GS Đỗ Tất Lợi, trong rễ sâm bố chính chứa khoảng 30 – 45% là chất nhầy và tinh bột.

Một báo cáo của PGS TS Trần Công Luận và các cộng sự được thực hiện vào năm 2001 đã ghi nhận thêm rất nhiều thành phần hóa học có trong rễ cây sâm bố chính được trồng tại Bạc Liêu như:

• Phytosterol
• Coumarin
• Acid béo,
• Acid hữu cơ
• Đường khử
• Hợp chất uronic
• 3,96% lipid, chủ yếu là các chất acid myrisric, acid myrisric hay acid oleic,…
• 0,23g % protein toàn phần
• 1,26% protid
• 15,14% tinh bột
• 18,92% chất nhầy bao gồm D-glucose, L-rhamnose
• 11 loại acid amin
• Cùng nhiều loại khoáng chất như canxi, magie, natri, sắt, mangan, đồng, photpho, nhôm, zirconi…

Gần đây, các nhà khoa học còn phát hiện trong sâm khu năm có các chất như Acyl hibiscone B, (R)-de-O-methyllasiodiplodin hay hibiscone B. Đáng lưu ý, hợp chất Acyl hibiscone B trong loại sâm này còn thể hiện độc tính tế bào, có tác dụng chống lại sự phát triển của các tế bào ung thư.

Theo y học cổ truyền

Tính vị, quy kinh

Rễ Sâm bố chính có vị ngọt, hơi nhớt, tính bình.

Quy vào hai kinh Tỳ và Phế.

Công năng, chủ trị

Công dụng: Bổ khí, ích huyết, chỉ khát, sinh tân dịch; sao với gạo thì tính ấm, bổ Tỳ Vị, giúp kiện Tỳ, dưỡng Vị, hỗ trợ công năng tiêu hóa.

Chủ trị: Chữa cơ thể suy nhược, ít ngủ, hư lao, kém ăn, trẻ em cam tích, gầy còm chậm lớn, sốt và ho dai dẳng, viêm họng, viêm phế quản, kinh nguyệt không đều, đau lưng, đau mình, hoa mắt, chóng mặt, khí huyết hư suy.

Theo y học hiện đại

Thí nghiệm trên chuột nhắt trắng cho thấy, cao cồn sâm bố chính khi được sử dụng theo đường uống hoặc đường tiêm phúc mạc có thể làm giảm khả năng hoạt động tự nhiên của loài động vật này.

Ngoài ra, cao bố chính còn làm tăng tác dụng gây ngủ của thuốc barbiturat, kéo dài giấc ngủ. Đồng thời chống co giật ở chuột khi được cho sử dụng pentetrazol. 

Những thử nghiệm trên cho thấy sâm bố chính có thể giúp an thần và ức chế hoạt động của hệ thần kinh trung ương.

Mỗi ngày từ 10 - 20g dạng thuốc sắc, bột hoặc rượu uống.

1. Chữa sốt nóng lâu, khát nước, ra mồ hôi: Sâm bố chính 20g, thục địa 30g, nhục quế 3g. Sắc uống ngày 1 thang

2. Chữa gầy yếu hay béo bệu, kém ăn, mỏi mệt, đầy bụng đi lỏng: Sâm bố chính 40g, bạch truật 20g (sao mát), hoàng kỳ 8g (sao mật), liên nhục 6g, mạch môn 4g, ngũ vị 4g (sao mật), chích thảo 4g, phụ tử chế 1-2g, táo ta vài quả, gừng nướng vài lát. Sắc uống trong ngày.

3. Chữa tiêu hóa, bài tiết bị ngưng trệ: Sâm bố chính 20g, bạch truật 40g (tẩm sữa sao), trầm hương 4g. Sắc riêng sâm bố chính và bạch truật rồi mài trầm hương vào, uống trong ngày.

4. Chữa trẻ em gầy còm xanh xao, hay đi lỏng, lỵ kéo dài: Sâm bố chính sao chín 25%, hoài sơn sao chín 30%, ý dĩ sao chín 20%, hạt sen sao chín 15%, bạch chỉ sao chín 10%. Các vị tán nhỏ rây bột mịn, cho uống với nước đường hoặc trộn với đường đun chảy. Trả em trên 10 tuổi, ngày 4-10g

5. Chữa rối loạn kinh nguyệt: Sâm bố chính 16g, cỏ nhọ nồi sao vàng, thục địa,mỗi vị 20g, ngải cứu sao, ích mẫu, mỗi vị 16g, củ gai (cây gai làm bánh) 12g, củ gấu (tứ chế) 10g. Sắc uống trong ngày

6. Chữa thiếu máu: Sâm bố chính, hà thủ ô, hạt sen, mỗi vị 100g; cam thảo 40g, thảo quả 12g, đại hồi 8g. Tán nhỏ làm viên ngày uống 20g, chia 2 lần

7. Chữa đái ra dưỡng chấp: Sâm bố chính, ý dĩ, tỳ giải, huyền sâm, trúc diệp, liên nhục, củ mài, rễ cỏ tranh, cam thảo nam, mã đề mỗi vị 12g, hoạt thạch 6g. Sắc uống ngày 1 thang

8. Chữa suy nhược thần kinh: Sâm bố chính 20g, hoàng kỳ 12g, đương quy, bạch truật, táo nhân, long não, mộc hương, bạch thược, cúc hoa, mỗi vị 8g, bạch linh, viễn chí mỗi vị 6g. Sắc uống ngày 1 thang

9. Bổ khí huyết: Sâm bố chính 30g, hoài sơn, đương quy, ý dĩ sao, mỗi vị 15g, hồi đầu 12g. Làm viên với mật ong hoặc kẹo mạch nha,mỗi ngày 15-20g.

Người có thể trạng hư hàn phải tẩm nước gừng, sao kỹ.

Sâm bố chính là một loài cây có ngoại hình giống Nhân sâm nhưng tác dụng của nó thì hoàn toàn khác. Những thông tin trong bài viết có tính chất tham khảo. Khi muốn sử dụng Sâm bố chính để chữa bệnh, bạn cần tham khảo ý kiến bác sĩ chuyên khoa y học cổ truyền để được tư vấn và kê toa phù hợp.

Bảo quản dược liệu nơi khô ráo, tránh để bị ẩm mốc

Trên đây là các thông tin về đặc điểm, hình ảnh, công dụng và các bài thuốc từ cây Sâm bố chính cũng như một số lưu ý cần quan tâm. Tuy nhiên, để bài thuốc mang lại tác dụng điều trị cao và hạn chế tác dụng phụ, người bệnh vẫn nên tham khảo chuyên gia về cách dùng và liều lượng. Mong rằng những thông tin mà Medigo chia sẻ sẽ giúp ích cho việc tham khảo của bạn đọc.