A Giao – Cao da lừa, vị thuốc trong y học cổ truyền

A Giao (chữ Hán: 阿胶) là cao dược phẩm được nấu từ da lừa.

Tên khoa học là Colla Asini, Gelatinum Asini, Gelatina nigra.

Họ: Ngựa (Equidae)

Nguồn gốc của tên “A Giao”: bắt nguồn từ “A” là tên huyện Đông A (Sơn Đông, Trung Quốc), nơi nổi tiếng sử dụng dòng nước giếng đặc biệt để chế; “Giao” nghĩa là keo. A Giao là vị thuốc được chế từ da lừa đã cạo lông, sau đó ninh nhừ để thu được gelatin dược liệu.

Miếng A Giao thường có dạng chữ nhật, màu nâu đen bóng, mềm dẻo khi nóng, giòn khi khô, hơi mềm trong môi trường ẩm.

Đặc điểm của A Giao: A Giao là một miếng keo hình chữ nhật, bóng, nâu đen; mềm dẻo khi nóng, dễ vỡ khi khô, hơi mềm trong điều kiện ẩm.

Bào chế A Giao theo phương thức cổ truyền tại Trung Quốc:

Bước 1: Chuẩn bị và làm sạch nguyên liệu

Da lừa được ngâm trong nước từ 2 đến 3 ngày cho mềm hẳn. Sau khi ngâm, vớt ra, tiến hành cạo sạch hoàn toàn lớp lông và các tạp chất bám trên bề mặt. Da được rửa sạch lại một lần nữa rồi cắt thành những miếng nhỏ để chuẩn bị cho quá trình nấu.

Bước 2: Nấu và chiết xuất chất keo (Gelatin)

Cho toàn bộ da lừa đã cắt nhỏ vào nồi, đổ nước ngập hoàn toàn. Tiến hành đun sôi liên tục trong suốt 3 ngày 3 đêm. Hết thời gian trên, gạn bỏ nước cũ, thay bằng nước mới và tiếp tục nấu. Quy trình thay nước và nấu này được lặp lại từ 5 đến 6 lần nhằm mục đích chiết xuất triệt để toàn bộ chất keo (collagen) có trong da lừa và loại bỏ các tạp chất.

Bước 3: Lọc và tinh chế nước cốt

Hỗn hợp nước sau khi nấu được lọc qua một hệ thống rây hoặc vải lọc có mắt lưới rất nhỏ (như dây đồng) để loại bỏ hoàn toàn cặn bã, chỉ giữ lại phần nước cốt trong chứa keo. Thêm một lượng phèn chua thích hợp vào nước cốt, khuấy đều và để yên trong vài giờ. phèn chua có tác dụng làm các tạp chất còn sót lại kết tủa và lắng xuống đáy.

Sau khi lắng, nhẹ nhàng gạn lấy phần nước trong ở phía trên, bỏ đi phần cặn lắng.

Bước 4: Cô đặc và pha chế

Đem phần nước trong đã lọc đi cô đặc trên lửa nhỏ. Trong quá trình này, các phụ gia được thêm vào theo từng thời điểm cụ thể:

Trước khi kết thúc 2 giờ: Thêm đường và rượu theo tỷ lệ chuẩn (ví dụ: cứ 600kg da lừa ban đầu thì thêm 9kg đường và 4 lít rượu).

Trước khi kết thúc 30 phút: Thêm dầu đậu nành với tỷ lệ tương ứng (600kg da lừa thêm 1kg dầu) để chống dính và tạo độ bóng cho thành phẩm.

Bước 5: Định hình và hoàn thiện

Hỗn hợp keo sau khi cô đặc được đổ ra khuôn và để nguội hoàn toàn. Khi đã đông cứng thành khối, A Giao được cắt thành từng miếng có kích thước đồng đều, thông thường dài khoảng 10cm, rộng từ 4 đến 4.5cm và dày trong khoảng 0.8 đến 1.6cm.

Ngày nay việc sản xuất gặp nhiều khó khăn do nguồn da lừa ít đi, dẫn đến giá thành cao; một số loại giả có thể dùng da các động vật khác hoặc da tái chế.

Thành phần chính của A Giao là protein dạng collagen, chiếm khoảng 75–85% khối lượng. Khi được thủy phân, collagen tạo ra nhiều loại acid amin thiết yếu cho cơ thể.

Trong đó, các Acid amin chiếm tỷ lệ cao nhất gồm glycine (~27–34%), proline (~10%), hydroxyproline (~8–11%), cùng với alanine và glutamic acid. 

Bên cạnh đó còn có các acid amin ở mức trung bình như aspartic acid, arginine, threonine, serine, và một số acid amin hàm lượng thấp hơn như lysine (~3–4%), leucine, valine, phenylalanine, methionine, histidine (<1%) và tyrosine. Ngoài thành phần protein, A Giao còn chứa hơn 2.000 loại peptide, 12 loại polysaccharide, cùng nhiều yếu tố vi lượng (như canxi, sắt, kẽm) và acid béo, góp phần tạo nên giá trị dược liệu đa dạng của vị thuốc này.

A Giao trong y học cổ truyền được sử dụng làm thuốc với vị ngọt, tính bình (có thể theo Biệt Lục là hơi ấm), quy vào kinh Phế, Can, Thận, Tâm.

Các công năng được sử dụng phổ biến của A Giao như: dưỡng khí, dưỡng huyết, an thai, cầm máu, làm mạnh cơ – xương, tiêu tích, trừ phong, nhuận táo, cố thận, giải độc, bổ phế.

Ngoài ra, A Giao có thể được sử dụng để chữa các bệnh: băng huyết, ho ra máu, lỵ ra máu, nôn ra máu, rong huyết, phù thũng, đau lưng, tay chân nhức, kinh nguyệt không đều.

A Giao cũng có thể được sử dụng để giải ngộ độc rượu, cảm sốt, mất ngủ, động thai, bổ huyết, chữa táo bón, chữa ho kéo dài, chữa loét chân mãn tính, dưỡng da…Ngày nay, nhiều bài thuốc cổ truyền và hiện đại đều ghi nhận hiệu quả khi phối hợp với dược liệu khác như bồ hoàng, ngải cứu, thục địa, nhân sâm, mật ong…

Lưu ý kiêng kỵ: Không dùng chung với Đại hoàng; người bị tỳ vị hư yếu, tiêu chảy, nôn mửa nên tránh dùng A Giao.